هزینه خوراک یکی از مشکلات صنعت دام و طیور بوده و پروتئین بخش پر هزینه‌ای از خوراک را تشکیل میدهد. پروتئین بخش مهمی از غذای حیوانات پرورشی را تشکیل میدهد که بالاترین هزینه را در واحد کیلوگرم نسبت به کربوهیدرات و چربی دارد. به همین دلیل کاهش قیمت پروتئین جیره با ترکیبات جایگزین پروتئین میتواند قیمت تمام شده خوراک را در واحد کیلوگرم کاهش دهد. از سوی دیگر خوراک، هزینه‌ی اصلی در تولید محسوب میگردد. از موارد بالا میتوان نتیجه گرفت که کاهش هزینه‌ی پروتئین جیره میتواند تاثیر چشمگیری در کاهش هزینه‌های تولید داشته باشد.
دانه های روغنی
کنجاله کلزا یا آرد کانولا ترکیباتی هستند که در مقیاس بالا به عنوان جایگزین کنجاله سویا استفاده میشوند. پروتئین خام کنجاله این دانه روغنی بین ۳۰ الی ۴۰ درصد بسته به نوع پروسه‌ی روغنگیری می‌باشد. اصلی‌ترین محدودیت مصرف این دو ترکیب وجود فاکتورهای ضد تغذیه‌ای (به صورت عمده گلوکوزینولات) بوده که دارای اثرات سو بر تولید است.
دانه‌های حبوبات
برخی دانه‌های حبوبات مانند لوپین (نوعی باقالا: Lupins) و نخود فرنگی میتواند به عنوان منابع جایگزین پروتئین برای حیوانات مصرف گردد زیرا بین ۳۲ الی ۴۲ درصد در لوپین و ۲۱ الی ۲۵ درصد در نخود فرنگی پروتئین خام دارد. محدودیت مصرف این ترکیب نیز وجود ترکیبات ضدتغذیه‌ای مانند آلکالوئید یا مهارکنندگان تریپسین می‌باشد.
مشکل دیگر مصرف این منابع ترکیب آمینواسیدهای این منبع پروتئین است. به عنوان مثال لوپین متیونین پایینی داشته و نیازمند مکمل‌های آمینواسیدی در جیره است.
ماکروالجی (جلبک‌های. بزرگ) و میکروالجی (جلبک‌های کوچک)
در سال‌های اخیر، کشت جلبک‌های بزرگ و کوچک در دنیا مورد توجه قرار گرفته است زیرا کاربردهای متفاوتی دارد. اگرچه جلبک‌های ماکرو در طی سال‌های بسیار در آسیا کشت و مصرف شده است. جلبک‌های ماکرو مانند کلورلا یا اسپیرولینا مقادیر بالایی پروتئین (تا ۵۰ درصد) داشته و مطالعات بسیاری نتایج مثبت مصرف این منبع پروتئین را در سلامت و رشد حیوانات نشان داده است.
اگرچه کشت قارچ‌های میکرو به صورت کامل تجاری سازی نشده اما میتوان مقدار ثابتی از جلبک میکرو با مقدار پروتئین ثابتی را با یک قیمت رقابتی در جیره حیوانات استفاده نمود.
آرد حشرات
مصرف حشرات در جیره دام و طیور در طی سال‌های اخیر توسعه یافته است. این منبع جایگزین با تبدیل ترکیبات ارگانیک به پروتئین با کیفیت (بیش از ۴۰ درصد پروتئین خام) یک راه حل مناسب به نظر می‌رسد. همچنین در طبیعت حشرات به عنوان بخشی از جیره طبیعی غذای پرندگان را تشکیل میدهد بنابراین ترکیبات آن تناسب زیادی با احتیاجات تغذیه‌ای پرونده دارد.
اتجادیه اروپا قدم اول جهت ترویج مصرف حشرات به عنوان منبع پروتئین را برداشته و مصرف آن را به عنوان غذای طیور و خوک تایید کرده است.
کرم خاکی
کرم خاکی از طریق پروسس کرم‌های کشت شده برای ورمیکمپوست بوده که متدی شامل تبدیل ضایعات میوه و سبزیجات، ترکیبات دفعی حیوانی، باقیمانده‌های متانیزه کننده و یا ضایعات و تبدیل آن به کرم‌های حاوی پروتئین است. این منبع پروتئین میتواند به عنوان بخشی جیره غذایی طیور و آبزیان قابل مصرف است. از نقطه نظر اقتصادی نسبت به حشرات منعطف تر بوده زیرا در طیف دمایی و رطوبتی وسیعتری قابل کشت است.
پروتئین تک سلولی (SCP)
پروتئین میتواند با کشت جلبک و میکروب به دست آید که عموما بسته به نوع کشت، سوبسترا و سلول انتخاب شده بین ۳۰ تا ۶۰ درصد پروتئین خام دارد. اگرچه تولید این روش پروتئین جدید نبوده اما برای تجاری سازی در حال تجقیق و توسعه به منظور بهینه سازی تولید پروتئین از این روش می‌باشند.
گلوتن ذرت (Corn Gluten) و گلوتن خوراک (Gluten Feed)
در روند فرآوری ذرت، ترکیبات مختلفی تولید می‌شود. گلوتن ذرت بخش پروتئینی اندوسپور ذرت بوده که پس از جداسازی فیبر به واسطه سانترفیوژ از نشاسته جدا میگردد. گلوتن ذرت که به صورت تجاری برای خوراک دام در دسترس است ۵۰ الی ۵۵ درصد پروتئین دارد. اما گلوتن خوارک به دو صورت مایع و خشک وجود داشته که از ترکیب آب باقیمانده‌ای که ذرت در آن خیسانده شده به همراه فیبر و در برخی موارد کنجاله جوانه ذرت تشکیل شده است. این ترکیب نسبت به گلوتن ذرت پروتئین پایین‌تر با کیفیت آمینواسیدی پایینتری داشته اما دارای فیبر و کربوهیدرات بالاتر و قیمت پایینتری است.
غلات تقطیری (Distiller’s Grain)
دانه‌های تقطیری به صورت عمده در صنعت تولید اتانول تولید شده که میتواند خشک یا مایع باشد. بسته به نوع دانه‌ی استفاده شده در تولید اتانول میزان پروتئین بین ۳۰ الی ۵۰ درصد ماده خشک متغیر است
کنجاله هسته خرما
خرما پس از جداسازی هسته از گوشته، از هر دو قسمت روغنگیری می‌شود. پس از روغنگیری از هسته خرما کنجاله باقیمانده با کمتر از ۱۸ درصد پروتئین میتواند مورد استفاده در خوارک حیوانات به عنوان پروتئین جایگزین قرار گیرد. با وجود قیمت ارزان، پروتئین کم و میزان کم متیونین و لیزین از خصوصیات نامطلوب آن محسوب میگردد. اما باید توجه داشت که این ترکیب از لحاظ انرژی و فیبر (حدود ۲۰ درصد) غنی است.
از نقطه نظرات بسیار کنجاله هسته خرما را میتوان با خوراک گلوتن ذرت مقایسه نمود. حدس زده می‌شود که هرگونه اثرات سو ناشی از مصرف این ترکیب به علت جنبه‌های فیزیکی آن بوده و ارتباطی با پروفایل تغذیه‌ای نداشته باشد.
کنجاله پنبه دانه
یک فراورده جانبی روغن‌کشی از پنبه دانه بوده که به دلیل تقاضای بالا برای مصرف در گاو شیری از لحاظ قیمت و در دسترس بودن در طیور محدودیت مصرف دارد. کنجاله پنبه دانه حدود ۴۰ درصد پروتئین یا هضم پذیری متوسط داشته در حالی که مهمترین فاکتور ضد مغذی آن گوسیپول است. مرغان گوشتی نسبت به تخمگذار مقادیر بسیار بالاتری از این ترکیب را می‌توانند تحمل کنند اما به دلیل مقدار بالای فیبر (حدود ۱۵ درصد) محدودیت حداکثری استفاده از آن را در فرمولاسیون تعیین میکند.
اثرات سو گوسیپول را میتوان تا حد زیادی با اضافه نمودن نمک‌های آهن اصلاح نمود. با این حال اضافه نمودن تدریجی به جیره بسیار مهم است.
آفتابگردان
آفتابگردان را معمولا در آب و هوای سرد برای تخم آن کشت میدهند. انواع متفاوتی از آن وجود دارد که برخی از آن در شیرینی‌پزی و یا روغن‌کشی استفاده می‌شود. طیف وسیعی از نژادهای دانه آفتابگردان وجود دارد که خصوصیات متفاوتی در میزان روغن دارند.
کنجاله آفتابگردان باقیمانده دانه‌ها پس از روغن‌کشی بوده که معمولا توسط استفاده از حلال و یا پرس سرد روغن آن جدا می‌شود. روش دوم کنجاله‌ای تولید میکند که روغن بسیار بالاتری داشته که باید طی فرمول نویسی جیره به آن توجه کرد. کنجاله آفتابگردان بسیار خوش خوراک برای حیوانات بوده زیرا مقداری قند در آن وجود دارد که طعم شیرینی به آن میدهد.
کنجاله آفتابگردان ترکیبات ضد تغذیه‌ای چشمگیری نداشته که مزیت بسیار مهمی در مقابل کنجاله‌های دیگر محسوب می‌شود. با این وجود مصرف کنجاله آفتابگردان به علت مقادیر بالای فیبر در جیره محدود می‌شود.
دانه لوپین
این دانه به صورت بومی در استرالیا و قسمت‌هایی از آسیا وجود دارد. پروتئین خام این دانه ۳۲ الی ۴۲ درصد بوده که قابل مقایسه با دانه سویا است. بزرگترین محدودیت مصرف این دانه وجود آلکالوئیدها بوده که به طرز چشمگیری در واریته‌های غربی کاهش یافته است. همچنین وجود ۲۵ درصد فیبر خام محدودیت دیگر مصرف این دانه در جیره بوده که میتوان با جدا کردن سبوس این مشکل را حل نمود. خرد کردن مناسب و اضافه کردن آنزیم مناسب برخلاف سویا میتوان بدون پروسه‌ی گرمایی در جیره حیوانات استفاده گردد
دانه‌های تقطیر خشک همراه با مواد محلول (DDGS)
یک ترکیب جدید کشاورزی-صنعتی به نام DDGS که یک فراورده جانبی بوده که طی تبدیل نشاسته ذرت (یا نشاسته برنج) به اتانول به عنوان سوخت زیستی تشکیل می‌شود. در ارتباط با ذرت، DDGS ذرت بدون نشاسته در واقع سه برابر متراکم‌تر است. این بدان معنی است که علاوه بر سه برابر روغن، پروتئین، کلسیم و دیگر مغذی‌ها نسبت به دانه کامل ذرت، دارای سه برابر مایکوتوکسین بیشتر و کمبود لیزین دارد. استفاده از DDGS ذرت اگر به همراه دیگر غلات استفاده نشود باعث افزایش نرمی چربی لاشه میگردد.
ترکیب DDGS برنج
پوسته بادام
پوست نرم و خارجی بادام به عنوان یک منبع غذایی گاو شیری در کالیفرنیا و نقاط کشت بادام زمینی استفاده میگردد. پوسته مقادیر میانه NDF، مقادیر کم پروتئین خام و مقادیر بالایی کربوهیدرات محلول داشته و انرژی خامی ۵۰ درصد بیشتر از کاه برنج، نزدیک به انرژی یونجه و حدودا ۷۰ درصد انرژی تفاله نیشکر دارد. تفاوت پوسته بادام با یونجه مقادیر کمتر پروتئین خام و مقادیر بیشتر شکر محلول آن است. مقادیر بالای شکر محلول به طور اختصاصی برای گاو شیری مناسب است زیرا شکر محلول به سرعت در شکمبه تخمیر شده و منجر به تجمع لاکتیک اسید نمیگردد. در برخی فارم‌های شیری در کالیفرنیا از این ترکیب تا ۲۲ درصد ماده خشک جیره استفاده میگردد.
جهت مطالعه منابع پروتئین جایگزین در مجله افزودنی و خوراک اتحادیه اروپا اینجا کلیک کنید.
